DR Congo :
#achterdeschermen

In je broekzak zitten meer dan 45 zeldzame minerale grondstoffen. Het zijn de bouwstenen van je smartphone, de kern van onze elektronische apparaten, van onze batterijen. De kern van de digitale revolutie. Tin, coltan of kobalt: het zijn zeldzame en waardevolle mineralen die bloedige conflicten, onrechtvaardigheden en onherstelbare schade aan onze planeet blijven voeden. In het bijzonder in het Oosten van de Democratische Republiek Congo, waar duizenden opgravers elke dag hun leven wagen voor een hongerloontje. Ze zijn de eerste schakel in een keten van exploitatie en productie die kampt met een zwaar gebrek aan transparantie en verantwoordelijkheid, ondanks de beloftes van schone industrieën.

Aan het andere uiteinde van de keten, heb JIJ de macht om dit te veranderen: Door minder en beter te verbruiken en samen met ons een digitale wereld te eisen die respect heeft voor mens, milieu en de beperkte grondstoffen van onze planeet.

De terreur is niet vrijblijvend; ze vormt een strategisch element van de chaos die heerst in de regio. Door deze georganiseerde wanorde, kunnen de spelers in dit conflict zich verrijken met de plundering van natuurlijke grondstoffen, goederen en personen. Ze kunnen hun invloed uitbreiden en voeden tegelijkertijd een conflict dat de regio al bijna 25 jaar teistert. Na de Rwandese genocide volgde een piek van interetnisch geweld en haat in de hele sub-regio. Tientallen gewapende groepen en hun lokale, nationale en internationale politieke contacten gijzelen volledige gemeenschappen. Door de afwezigheid van de Staat, de heerschappij van wetteloosheid en straffeloosheid, vormen deze gewapende groepen de voornaamste oorzaak van het enorme aantal mensen op de vlucht in eigen land: 800.000 personen in Zuid-Kivu zijn intern ontheemd.

De onveiligheid en de volksverplaatsingen spelen epidemieën zoals cholera, mazelen of Ebola in de kaart, om nog maar te zwijgen van de grootschalige ondervoeding… “In Bukavu, de provinciehoofdplaats, tellen we vier grote kerkhoven”, legt Roger Buhendwa van de Fondation Panzi uit. “Dat is veel. En nochtans graven we de doden er elke drie jaar op. De kerkhoven vullen zich met families die door de oorlog naar de stad werden gedreven, en naar het graf worden gedreven door ziektes die niet eens zo ernstig zijn.” Wanneer stopt de meegaandheid? Waar begint de medeplichtigheid?

Achter de schermen: moderne slavernij en armoede

De rijkdom van de Congolese ondergrond staat in schril contrast met de armoede aan de oppervlakte. We noemen dit de vloek van de grondstoffen of de paradox van de overvloed – de landen met de meeste grondstoffen hebben de armste bevolking. Hier word je niet rijk door grondstoffen op te graven. In het beste geval blijf je leven.

Met zijn 56 jaar, waarvan 25 als goudzoeker, is Jean een autoriteit onder de jongeren die zich in de goudmijnputten van Nyamurhale wagen, op het territorium Walungu. Hij draagt een pet met daarop een koplamp en wijst op de vele dagelijkse risico’s: falende pompen en de daardoor dreigende stijging van het waterpeil en gebrek aan lucht in de mijn, giftig stof, het lichamelijk zware werk, de afwezigheid van een gezondheidscentrum in de buurt en de aardverschuivingen die iedereen vreest. Moeilijkheden die gelden voor het merendeel van de artisanale mijnen.

Eenmaal ze ontgonnen zijn, passeren de mineralen langs vele handen, verkopers en kassa’s voordat ze worden geëxporteerd, gesmolten en terecht komen in de productieketen van jouw elektronische apparaten. De winsten worden hoofdzakelijk gemaakt aan de top van deze keten. De introductie van traceerbaarheidsmaatregelen om de import van conflictmineralen uit te sluiten –tin, tantaal (geproduceerd op basis van coltan), wolfraam (tungsten in het Engels) en goud, ook wel de 3TG genoemd – gaat gepaard met extra kosten. Deze kosten worden gedragen door de opgravers en hun coöperatieven. Terwijl op het vlak van sociale zekerheid geen enkele vooruitgang in zicht is. Een reden voor tevredenheid ondanks alles: de kinderen en zwangere vrouwen lijken de gecertifieerde sites verlaten te hebben. Maar welke toekomst is weggelegd voor deze mensen in een wedloop op minerale grondstoffen voor onze digitale apparaten?

Achter de schermen: onomkeerbare schade aan de planeet

Nog een strategische minerale grondstof waarvan het grootste deel van de wereldwijde voorraad in Congo geconcentreerd zit is kobalt. Dit zit in lithiumbatterijen, vooral die van onze elektrische auto’s. Het zijn vooral industriële operatoren die deze grondstof ontginnen, in tegenstelling tot de 3TG, die vooral via artisanale mijnbouw verkregen worden. Met 10 miljoen mensen die er direct of indirect hun inkomsten uithalen, is deze artisanale mijnbouw de tweede grootste sector in het land, na de landbouw. Zowel de artisanale als de industriële mijnbouw wegen hard op het milieu.

Zuster Espérance Musimwa, juriste bij Commission Justice & Paix in Bukavu, kan haar emoties maar moeilijk verbergen onderweg naar het dorp Cinjira. Daar, op de top van een berg waarvan hele delen werden verslonden door een gigantische open mijn, overleven 362 families die werden verhuisd door het bedrijf Twangiza Mining, een filiaal van Banro. Ver weg van alles, vragen ze een school, landbouwgrond… en wachten ze nog altijd op de milieu-impactstudie die nochtans wettelijk verplicht is. Er zijn niet genoeg gegevens om een precieze evaluatie op te stellen van de gevolgen van de mijnbouw in Congo op de gezondheid van de inwoners en het vee. Een recent rapport van de VN milieuorganisatie^[1] toont alvast alarmerende tendensen op het vlak van ontbossing, uitsterven van soorten, verontreiniging door zware metalen, met als gevolg een gebrek aan drinkbaar water en toegang tot land voor de omliggende gemeenschappen. Alleen al in de artisanale mijnen van het land zou elk jaar zo’n 15 ton kwik gebruikt worden. En het wordt nog erger als we de keten verder volgen en ook de ecologische voetafdruk van de productie en het gebruik van onze elektronische toestellen meerekenen. Er wordt geschat dat de digitale wereld in 2020 evenveel broeikasgassen zal uitstoten als India met haar 1,3 miljard inwoners, ongeveer 10% van de wereldwijde uitstoot. Is het aan onze planeet om hiervoor de rekening te betalen?

Achter de schermen: een andere digitalisering is mogelijk

De negatieve gevolgen van de ontginning van natuurlijke grondstoffen in het oosten van Congo zijn goed gedocumenteerd. Toen het verband tussen conflictmineralen en de miljoenen slachtoffers van de grote Afrikaanse oorlog formeel werd vastgelegd door de Verenigde Naties, werden wettelijke maatregelen genomen; via de Internationale Conferentie over de Regio van de Grote Meren en via de Amerikaanse wet Dodd-Frank, die fabrikanten transparantie in de toeleveringsketen oplegt. De Europese richtlijn van 2017 zal in werking treden in 2021. Maar wat is nu echt het effect van deze maatregelen?

De certificaten – de garantie dat de minerale grondstoffen niet gecontroleerd worden door gewapende groeperingen en geen gebruik maakten van de arbeid van kinderen of zwangere vrouwen– zijn gebaseerd op de traceerbaarheid van de keten “van mijn tot broekzak”. De mechanismes die momenteel worden gebruikt, hebben hun grenzen, vooral dan omdat niet alle staten ze op dezelfde manier toepassen. En hoewel meer en meer mijnsites nu gecertifieerd zijn, zitten er nog steeds gaten in de keten, waardoor minerale grondstoffen van niet-gecertifieerde plaatsen toch nog in de toeleveringsketens terecht kunnen komen, grondstoffen die dus mogelijk verband houden met mensenrechtenschendingen. Deze maatregelen hebben ook perverse effecten. De gewapende groeperingen hebben dan misschien wel minder banden met de mijnen, ze blijven een sterke greep hebben op de natuurlijke grondstoffen (bosbouw, visserij enz.) en op de weinige inkomsten van de bevolking in de buurt (door wegversperringen, plunderingen enz.).

Maar als de beloften van de nieuwe Congolese mijnbouwcode worden nagekomen en de artisanale mijnbouwsector erin slaagt zich beter te organiseren en te formaliseren, dan zouden de voordelen van de ontginning beter verdeeld kunnen worden via echte coöperatieven en herverdelingsmechanismen van de geplande belastingen. Ten goede van de gemeenschap. Goed bestuur zal de sleutel vormen. En de intrede van een duurzame vrede in de regio, dé prioriteit waarover alle betrokken krachten het nog eens moeten worden.

Consumeer anders

De enige manier om iets te doen op individueel niveau is digitaal consuminderen: minder kopen, verspillen en gebruiken. We moeten de race naar vooruitgang in vraag durven stellen. Daarom…

Eis een solidaire digitale wereld

Maar kwesties die zo belangrijk en complex zijn, vragen ook een collectief antwoord, een mondiale en ambitieuze consensus waar individuele goede bedoelingen niet genoeg zijn; daarom…

Vragen wij, #achterdeschermen een solidaire digitale wereld, die de druk vermindert op natuurlijke grondstoffen en de personen die ze ontginnen, en die bedrijven en staten verantwoordelijk stelt voor de bescherming van mens en planeet. Daarom vragen wij:

Meer weten?

Om nog verder te gaan:

• L’Echo, « AU KIVU: “Qu’on nous débarrasse de toutes ces milices. Dites-le en Belgique” », 12/07/2019. (in het Frans)
• The Shift Project, « Pour une sobriété numérique », oktober 2018. (in het Frans)
• De Facebookpagina van Caritas

^[1]VN milieuorganisatie, « UNEP Study Confirms DR Congo’s Potential as Environmental Powerhouse but Warns of Critical Threats », 7/08/2017. Over de keten van kobalt, de effecten op het milieu en de werkomstandigheden, zie « This is what we die for : Human rights abuses in the Democratic Republic of Congo power the global trade in cobalt », 19/01/2016.

Met de steun van de Belgische ontwikkelingssamenwerking – DGD