Is klimaatverandering een grondoorzaak van migratie?

Kunnen we volgens u spreken over ‘klimaatmigranten’ of ‘klimaatvluchtelingen’?

Lore Van Praag: Ja. Er zijn heel veel mensen die eigenlijk migreren omwille van klimaatveranderingen en de sociale, politieke, economische en maatschappelijke gevolgen van die klimaatveranderingen. Als we zouden gaan kijken naar de verhalen van migranten in Europa en de redenen waarom ze gemigreerd zijn zouden onderzoeken, dan zouden we wellicht zien dat klimaatveranderingen daar vaak ook een rol hebben gespeeld. Maar dat wordt gewoon nog niet erkend. Klimaatmigranten zijn niet van de toekomst maar ook van het verleden. En die trend gaat zich gewoon verderzetten.

Als we over klimaatvluchtelingen spreken, denken mensen dikwijls aan de eilanden die zullen verdwijnen als gevolg van de stijging van de zeespiegel. Denk bijvoorbeeld aan Kiribati.^[1] De mensen zullen daar weg moeten, en dat is uiteraard ook een vorm van klimaatmigratie. Maar het verband tussen migratie en klimaatverandering is zelden zo direct oorzakelijk.

Dus ik denk dat er al heel veel klimaatvluchtelingen bestaan, alleen worden ze nog niet zo gecategoriseerd.

Moeten we dan een nieuwe categorie voor internationale bescherming uitvinden – namelijk de klimaatvluchteling of klimaatmigrant?

L.V.P: Denken over klimaat zet eigenlijk die traditionele categorisering van migranten op basis van oorzaken van migratie – bijvoorbeeld armoede, hongersnood, economische migratie, politieke problemen en conflict – onder druk. Het is heel moeilijk om van elke regio vanwaar migranten afkomstig zijn, na te gaan of klimaatverandering een rol heeft gespeeld. Kijk naar de overstromingen in Kerala^[2]: zijn die het gevolg van klimaatverandering, of zijn het dit jaar gewoon ongewoon sterke moessonregens?

Maar stel dat we een categorie ‘klimaatvluchtelingen’ maken. Elke keer dat iemand dat statuut claimt, zal een oorzakelijk verband tussen migratie en klimaat moeten aangetoond worden, voor die specifieke regio vanwaar de vluchteling afkomstig is. De term ‘vluchteling’ impliceert bovendien dat een direct gevaar voor eigen leven de persoon dwong tot migratie. Maar in het geval van de Kiribati-eilanden gaat dit over een toekomstig gevaar. Die mensen weten nu al dat ze zullen moeten vertrekken. Maar moeten we wachten tot de ramp gebeurd is om mensen dat statuut te kunnen geven?

Daarom zit iedereen wat vast met die categorisatie. Misschien moeten we nadenken over een nieuw systeem op basis waarvan we mensen bescherming verlenen of niet. Ik vind een soort van erkenning wel belangrijk omdat het aantoont dat mensen niet gewoon voor hun plezier vertrekken. Het is een heel moeilijke opdracht om een categorie te bedenken voor klimaatmigranten, maar ik geloof dat beleidsmakers rekening kunnen en zouden moeten houden met mensen die migreren omwille van klimaatveranderingen.

U hebt onderzoek gedaan in Marokko rond klimaat en migratie. Hoe passen de mensen daar zich aan aan de veranderende leefomstandigheden?

L.V.P: Ik heb onderzoek gedaan in de regio van Tinghir, een regio waar er veel klimaatveranderingen zijn. Droogte was er vroeger ook een probleem – er waren wateroorlogen in de jaren ’50 – maar deze droogte wordt een steeds groter probleem. De rivierbedding ligt vaker droog, de ondergrondse kanalen zijn verdwenen en er is steeds meer verwoestijning. Terugkijkend weten we dat dit een gevolg is van de klimaatopwarming.

Vroeger leefden de mensen daar met een klein stukje veld dat voorzag in hun levensonderhoud. Er was toen voldoende groente en fruit om te kunnen overleven. Door de degradatie van de grond, de verwoestijning en de droogte, in combinatie met andere factoren zoals de bevolkingsgroei en de verandering van de levensstandaard, is het nu veel moeilijker geworden om in je eigen levensonderhoud te voorzien op basis van één stukje grond. De jongeren trekken naar de stad om er te werken in fabrieken en geld naar huis te sturen. Vaak is dat naar het eerstvolgende stadje, dat tegelijkertijd een aankomstplek is voor mensen uit de dorpen daarrond, en een vertrekplaats voor mensen die naar een nog grotere stad trekken.

Mochten de velden vol staan met groen, dan zouden die jongeren natuurlijk meer interesse tonen om daar te blijven. Het is nooit gemakkelijk om aan te komen in een stad, er werk te vinden, samen te leven met andere jongeren,… Zo kan je geen gezin beginnen. Je ziet dan ook vaak dat diegenen die een opleiding konden volgen, een beroep kiezen waarmee je terug kan keren naar de regio van herkomst. Een beroep in het onderwijs bijvoorbeeld.

Wat is de rol van zij die weggetrokken zijn uit de regio?

L.V.P: Ten eerste zie je hoe belangrijk de rol van de remittances [nvdr: geld of goederen die mensen naar hun familie sturen] is voor de lokale economie. Dat gaat in het totaal over grote bedragen. Diegenen die geld ontvangen van familie uit de stad of uit het buitenland zijn minder afhankelijk van de landbouw om te overleven. Ze richten bijvoorbeeld koffiehuisjes op. Die moeten niet winstgevend zijn om te kunnen draaien omdat men ook nog geld van buitenaf krijgt. Anderzijds zie je ook hoe die remittances de bevolking verdeelt. De verschillen tussen de armen en de anderen worden nog groter. Klimaatverandering maakt de ongelijkheid met andere woorden nog groter. Niet alleen de inkomensongelijkheid, maar ook de genderongelijkheid. Het is namelijk zo dat het vooral vrouwen zijn die voor hun bijdrage aan het gezin op de velden werken, en als dit wegvalt, zijn ze veel meer afhankelijk van hun echtgenoot en andere familieleden.

Ten tweede zie je dat de mensen die in het buitenland wonen beter op de hoogte zijn van de klimaatopwarming. De ouderen zien wel dat er dingen veranderen, maar linken die niet met klimaatverandering omdat ze dat niet kennen. Die kennis kunnen migranten terugbrengen naar hun herkomstregio. In Marokko heb ik een project bezocht van een Marokkaanse migrant die in Catalonië woont. Hij heeft op een woestijngrond een systeem gebouwd om water op te vangen en uit de grond te pompen op basis van zonnepanelen. Op die grond heeft hij vervolgens palmbomen gekweekt om kwaliteitsvolle dadels te oogsten en ook deze palmbomen te verkopen. Mensen uit de buurt hadden elk recht op 1 perceel. Dit project werd gesubsidieerd vanuit Catalonië en is een goed voorbeeld van hoe remittances beter ingezet kunnen worden voor diegenen die dat het meest nodig hebben en kunnen bijdragen voor de gemeenschap.

Hoe gaat de Marokkaanse overheid om met de gevolgen van klimaatverandering?

L.V.P: De centrale overheid van Marokko voert al decennialang een dammenbeleid. Voor een groot deel van de bevolking is dat uiteraard heel goed. Maar een deel van bevolking verliest zijn woning, omdat de plaatsen waar die dammen gebouwd worden vaak plaatsen zijn waar mensen wonen, aan de bron. De dam wordt uitbesteed aan een bedrijf. Mensen moeten ineens betalen voor hun water. En daar gaan winsten mee gepaard. Welk deel van het land zet je dan onder water?

Maatregelen om om te gaan met klimaatverandering neem je niet zomaar in een sociaal vacuüm. Ook voor de ontwikkelingssamenwerking is dat een belangrijk aandachtspunt. Verschillende beleidsdomeinen moeten samenwerken rond een gemeenschappelijke visie. Daarom is het ook zo moeilijk om akkoorden zoals het klimaatakkoord van Parijs in de praktijk om te zetten.

Bent u van mening dat de klimaatveranderingen meer migratie zullen veroorzaken?

L.V.P: Cruciaal in het debat rond klimaatverandering is hoe we ermee omgaan. Migratie is één manier om met klimaatverandering om te gaan. Maar niet de enige. Sommige mensen zullen beter voorbereid zijn dan anderen en de gevolgen van klimaatopwarming minder voelen. De menselijke factor is belangrijk om in te schatten hoe het gaat evolueren. Als je natuurlijk wacht tot er een oorlog komt of rampen plaatsvinden, is het onvermijdelijk dat mensen weggaan.

Klimaatveranderingen gaan alleen maar groter worden. Dus is het waarschijnlijk dat migratie als adaptatiestrategie zal toenemen. Die migratie is doorgaans heel lokaal of regionaal en gaat vaak niet over die grote afstanden, omdat het heel moeilijk en duur is om een lange reis te ondernemen. Diegenen die niet de middelen hebben om te vertrekken, de trapped populations, zijn ook vaak diegenen die het ergst lijden onder de klimaatveranderingen.

#whatishome

Dit interview werd afgenomen in het kader van de campagne #whatishome waarin we op zoek gaan naar de link tussen migratie en ontwikkeling. Experten Frédéric Docquier (Université catholique de Louvain) en Anna Knoll (ECDPM) kwamen al aan het woord. Lees ook ons artikel over landbouw in tijden van klimaatverandering.

Meer weten? Blijf op de hoogte door je in te schrijven op onze nieuwsbrief “Standpunten” of volg ons op Facebook en Twitter.