Terugkeer naar land van oorsprong: intense voorbereiding vergroot kans op geslaagde re-integratie 

Als een persoon of familie, soms na vele jaren, het besluit neemt om terug te gaan naar het land van herkomst, is dat een erg gevoelige kwestie. Terugkeerconsulenten moeten dan ook uitstekend kunnen luisteren naar en praten met de kandidaat-terugkeerder. Er komt veel psychologie kijken bij de hele dialoog en begeleiding. Sommige personen zijn om uiteenlopende redenen extra kwetsbaar. Een belangrijk element in het hele verhaal is de bijstand die terugkeerders nodig hebben om te kunnen re-integreren in het land van oorsprong. Die bijstand moet nauwgezet worden voorbereid om de slaagkans van de re-integratie zo groot mogelijk te maken.

“De menselijke waardigheid is een belangrijk onderdeel van de Caritaswaarden”, onderstreept Marc Somers, directeur institutionele ontwikkeling bij Caritas Europa. “Migranten behoren tot de groepen die het snelst het slachtoffer worden van armoede. We mogen niet vergeten dat elke migrant een mens is wiens rechten moeten worden gerespecteerd. En iedere situatie is weer anders. Wanneer Caritas zich inzet voor migranten, is het ook noodzakelijk om samen te werken met andere organisaties uit het middenveld. We kunnen niet alles alleen doen.”

Onderzoek geeft aan dat het essentieel is om een terugkeer naar het land van herkomst zo goed mogelijk voor te bereiden. Kan de migrant een job vinden wanneer hij terugkeert? Kan hij er een eigen economische activiteit uitbouwen? Zal hij daar maatschappelijk op zijn pootjes vallen? En hoe staat het met het psychosociale welzijn van de kandidaat? De rol van re-integratiebegeleiders is dan ook van groot belang.

Larisa Schälike werkt bij de organisatie Raphaelswerk (Caritas Hamburg) in Duitsland. “Overal in Duitsland hebben wij antennes waar medewerkers praten met migranten die een terugkeer overwegen”, legt ze uit. “We hebben veel oog voor de kwetsbaarheden van migranten en hun kinderen. Onze begeleiders zoeken naar duurzame oplossingen voor deze mensen: in Duitsland, in het land van herkomst of in een derde land. De menselijke waardigheid en een duurzame oplossing zijn uitermate belangrijk in ons werk. Je moet ook een vertrouwensband creëren met de migrant. Wanneer er echt vertrouwen is, zal hij of zij ook meer geneigd zijn om effectief terug te keren. Maar het is bepaald niet eenvoudig. Soms zien we kinderen die het land van hun ouders nog nooit hebben gezien. Zij werden geboren in Duitsland en groeiden daar ook op.”

Sofie Brys is verbonden aan het terugkeerloket van Fedasil in Brussel, een structuur die nauw samenwerkt met Caritas International. “Elke migrant kan bij ons langskomen en om een vrijwillige terugkeer vragen”, zegt Sofie. “Je moet goed kunnen luisteren naar de mensen en peilen naar hun echte noden. Wij beloven niets wat we niet kunnen waarmaken. We helpen de mensen met praktische vragen. En als we een alternatieve oplossing zien, verwijzen we door naar anderen.”

“Als terugkeren naar het land van herkomst een optie is, laten we de kandidaat praten met medewerkers van Caritas International of de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Onlinegesprekken met een partnerorganisatie in het land van herkomst zijn ook mogelijk. Als de migranten nog met twijfels zitten, zetten wij hen zeker niet onder druk om terug te gaan.”

Goriana Tarnitsova werkt bij de ‘Stockholm Stadsmission’ in Zweden. “De situatie is drastisch veranderd in ons land”, vertelt ze. “Heel wat mensen die internationale bescherming vragen, worden nu afgewezen. Ze hebben geen perspectief meer en komen naar ons om over de toekomst te praten. Als organisatie willen wij met deze migranten over alle opties praten, niet alleen over een mogelijke terugkeer, ook bijvoorbeeld over het leven zonder papieren in Zweden. Wij willen er zijn wanneer kwetsbare mensen nadenken over lastige beslissingen. Als middenveldorganisatie willen wij het thema terugkeer vanuit onze eigen invalshoek benaderen, zonder de agenda van anderen te moeten volgen. Met Stockholm Stadsmission hopen we in een tijdsspanne van drie jaar en met middelen van AMIF – het Europese Fonds voor Asiel en Migratie – 500 afgewezen asielzoekers te begeleiden.”

Wim Lips is werkzaam bij het opvangcentrum van Fedasil in het West-Vlaamse Poelkapelle. “Aan nieuwe bewoners van ons opvangcentrum vertellen we altijd meteen dat ze kunnen vragen om een vrijwillige terugkeer als ze dit wensen”, zegt hij. “In mijn job tracht ik de mensen altijd zo goed mogelijk uit te leggen wat de toekomst kan brengen. Wie voor een vrijwillige terugkeer kiest, mag in het centrum blijven tot alles klaar is. Wie geen internationale bescherming krijgt in België, vraagt soms een tweede keer asiel aan; maar in dat geval moet men het centrum wel verlaten, tenzij er sprake zou zijn van een bijzonder kwetsbare situatie. Maar momenteel is de opvangcrisis van die aard dat er zelfs voor eerste aanvragers niet genoeg plaatsen zijn.”

Soms besluiten afgewezen asielzoekers om toch in België te blijven en verdwijnen ze onder de radar. “Vele deuren gaan dan voor hen dicht”, aldus Lips. “Ik leg dat ook aan hen uit. Maar ze krijgen van ons wel de boodschap dat ze altijd bij een terugkeerloket kunnen aankloppen als ze alsnog zouden overwegen om terug te gaan.”

De Europese Unie probeert in alle lidstaten zoveel mogelijk dezelfde visie op terugkeer te laten ontwikkelen. ‘Brussel’ wil het aantal terugkeerders zien stijgen en wil naar verluidt ook dat het hele proces ‘kwalitatiever’ wordt aangepakt. “De overheid kan niet alles alleen doen”, beseft Alexander Smits van het Directoraat-generaal Migratie en Binnenlandse Zaken bij de EU. “Ze hebben partners nodig en die vinden ze ook in het middenveld.”

Op 13 mei 2024 werd in Brussel het officiële startschot gelost voor een nieuw Europees project rond de re-integratie van terugkeerders. Het project, dat loopt van maart 2024 tot juni 2025, kreeg de naam ‘Strengthening Capacities for Return and Reintegration Counselling through CSOs’. De klemtoon hierbij ligt op Kroatië, Slovenië en Bulgarije, waar terugkeer en re-integratie een nieuw thema zijn en waar de overheid nog alles ‘trekt’. Albanië, Kosovo en Moldavië worden ook betrokken omdat er vanuit Kroatië, Slovenië en Bulgarije vooral naar die drie landen wordt teruggekeerd. Caritas International vond het verder belangrijk om niet alleen de Belgische aanpak uit te leggen maar ook inbreng te vragen aan collega’s uit het ERSO-netwerk¹. Dit netwerk bevat onder meer organisaties uit het middenveld in Denemarken en Duitsland.

Het project wil spelers uit het middenveld versterken zodat ze beter en duurzamer kunnen werken rond de terugkeer en re-integratie van migranten. Betere contacten tussen overheden en middenveld behoren ook tot de doelstellingen. De deelnemers willen bovendien kennis en goede praktijken uitwisselen.

Thomas Goedgezelschap en Katrien Van den Bergh coördineren bij Caritas International het team Re-integratie. “Sinds vele jaren begeleiden we bij Caritas International migranten die willen terugkeren of hierover nadenken”, leggen zij uit. “Wij doen ons best om de re-integratie in optimale omstandigheden te laten verlopen en werken samen met partners in bijna 50 landen. Binnen Europa bestaan er diverse samenwerkingsverbanden. Wij denken dat de kennis, die we willen delen, een positief verschil kan maken voor kandidaat-terugkeerders. En daarom zijn we ook enthousiast over het nieuwe Europese project.”