Sans-papiers: oorzaken en gevolgen [Long Read]

Het begrip “sans-papiers” verwijst naar elke persoon die zich zonder wettige verblijfsvergunning op het Belgische grondgebied bevindt. We vermijden de termen ‘illegaal’ of ‘clandestien’ omdat ze verwijzen naar een denkbeeldige boef of crimineel. De persoon zonder wettige verblijfsvergunning heeft geen misdaad begaan; hij of zij leeft ‘gewoon’ in een administratieve irregulariteit. Sans-papiers bevinden zich in deze irreguliere situatie ofwel omwille van een vervallen visum (dat voor niet-Europeanen de autorisatie geeft om België op een reguliere manier en voor een bepaalde tijdsduur binnen te komen) of omwille van een vervallen verblijfsvergunning (die de autorisatie geeft om voor een langere tijd in België te verblijven) of omwille van een irreguliere aankomst op het grondgebied.

Vervallen van een visum of verblijfsvergunning

Visa en verblijfsvergunningen hebben over het algemeen een in de tijd beperkte geldigheid. Op het moment van vernieuwing wordt verwacht dat aan bepaalde voorwaarden voldaan wordt: een arbeidscontract, een stabiel inkomen en als de persoon in het kader van gezinshereniging is gekomen, een huwelijksakte die nog steeds geldig is. Door deze situatie kunnen vele buitenlandse personen zich niet permitteren hun werk te verliezen, ziek te worden of de echtscheiding van hun echtgeno(o)t(e) aan te vragen, omdat ze anders het risico lopen het land te moeten verlaten. Vrouwen zijn bovendien extra kwetsbaar, omdat 78% van de visa voor familiehereniging aan hen uitgereikt wordt.^[1]

“Ik heb een verblijfsvergunning ontvangen om mijn man (Nigeriaans) te vervoegen in het kader van een familiehereniging. Hij ontfermde zich over de administratieve aspecten. Maar hij heeft niet de nodige stappen genomen voor de hernieuwing van mijn verblijfsvergunning na 5 jaar. Na aandringen om de situatie op te lossen, was het al te laat: hij was werkloos en voldeed dus niet aan een van de voorwaarden voor hernieuwing. Nadien is hij vertrokken om in het buitenland te werken. Zonder verblijfsvergunning was het onmogelijk om hem te volgen. Door de afstand zijn we uiteindelijk gescheiden. Tot op de dag van vandaag heb ik geen wettig verblijf.” Amy, 45 jaar, sinds 11 jaar in België.

Irreguliere aankomst op het grondgebied

Sommige mensen vragen geen internationale bescherming aan wanneer ze het grondgebied op een irreguliere manier binnenkomen. Zij komen de facto meteen in een irreguliere situatie. Waarom vragen zij geen bescherming aan? Hier zijn verschillende redenen voor: ze kennen hun rechten niet^[2], ze vallen onder de Dublin-verordening^[3] of ze denken niet aan de voorwaarden voor internationale bescherming te voldoen.

Anderen dienen een verzoek om internationale bescherming in na een irreguliere aankomst, maar hun verzoek wordt afgewezen. Dit was het geval voor 5 156 mensen in 2018. Sommigen besluiten terug te keren naar hun land van herkomst, anderen besluiten in het land te blijven. Ze worden sans-papiers. Dit is het geval van Mohammed, afkomstig uit Irak. “Ze zeiden dat ik niet genoeg bewijzen had dat ik gemarteld was. Mijn verzoek werd twee keer geweigerd. Wat kan ik doen? Het is onmogelijk om naar daar terug te keren en het is onmogelijk om mijn situatie hier te regulariseren!”

Hoe te overleven zonder papieren in België?

• Een inkomen genereren

Het genereren van een inkomen is één van de grootste problemen voor sans-papiers. Ze ontvangen geen sociale bijstand en de wet verbiedt werkgevers om een werknemer zonder verblijfsvergunning of werkvergunning aan te nemen. Daarom zien de meeste sans-papiers hun inkomensvooruitzichten beperkt tot twee opties: solidariteit van hun netwerk of in het zwart werken. Sans-papiers zijn daarom extreem afhankelijk van hun netwerk of werkgever.

Sommige werkgevers profiteren van deze afhankelijkheid en kwetsbaarheid van sans-papiers: armoedige lonen, buitensporige flexibiliteit, een totaal gebrek aan hulp, voortdurende druk, concurrentie tussen werknemers, enz. De arbeidsomstandigheden van bepaalde werknemers kunnen leiden tot mensenhandel.^[4]

Toch hebben sans-papiers – net als elke mens – basisrechten, zelfs bij afwezigheid van een verblijfsvergunning: het recht om een gezinsleven te leiden, het recht op gezondheid, onderwijs, toegang tot het rechtssysteem, respect voor de menselijke waardigheid, arbeidsrechten – inclusief het recht op een minimumloon. Maar hoe kan iemand zijn rechten van de staat opeisen, wanneer men bang is dat deze autoriteit je zal verdrijven? Hoe kan een contractuele relatie aangetoond worden als het contract mondeling en de betaling contant is?

• Toegang tot basisvoorzieningen

Sans-papiers ontvangen geen hulp, behalve dringende medische hulp en toegang tot onderwijs voor minderjarigen. Susanne, 24 jaar en afkomstig uit Kosovo, getuigt: “ik stopte met studeren op 18-jarige leeftijd om mijn ouders te helpen en te werken. Ik ben momenteel aan het schoonmaken, maar ik denk dat ik meer had kunnen bereiken. Ik had graag verpleegkundige willen zijn.”

De afwezigheid van papieren bemoeilijkt elke activiteit, inclusief schijnbaar gemakkelijke procedures. Vastgoedeigenaren hebben vaak formele financiële garanties nodig (loonstroken, enz.) en geldige documenten van banken. “Op een dag zaten mijn broer en ik vast op het station omdat de loketten gesloten waren en de machines alleen bankkaarten accepteren. We hebben er natuurlijk geen, omdat banken weigeren een rekening voor ons te openen. Gelukkig was iemand zo vriendelijk ons te helpen,” vertelt Susanne uit Kosovo.

Deze dagelijkse problemen kunnen potentieel ernstige psychische kwalen veroorzaken, versterkt door de constante angst voor arrestatie, vasthouding in een gesloten centrum of zelfs gedwongen uitzetting.

Regularisatie als enige oplossing

Regularisatie is een administratieve procedure die een persoon die geen of niet langer een verblijfsvergunning in België heeft, in staat stelt uitzonderlijk een verblijfsvergunning voor het Belgische grondgebied te verkrijgen.^[5] Dit kan om twee redenen:

• Regularisatie om humanitaire redenen (artikel 9bis van de wet van 15 december 1980): in uitzonderlijke omstandigheden die rechtvaardigen dat het verblijfsverzoek niet uit het buitenland werd gedaan, kan een persoon zonder wettige verblijfsvergunning een regularisatie aanvragen.
• Regularisatie om medische redenen (artikel 9ter van de wet van 15 december 1980): Een persoon zonder wettige verblijfsvergunning die lijdt aan een ernstige ziekte wiens behandeling niet mogelijk is in het land van herkomst, kan een verblijfsvergunning krijgen voor de tijd om de nodige behandeling te krijgen.

Deze twee artikelen worden door de bevoegde autoriteiten zeer strikt geïnterpreteerd. Wat medische redenen betreft, maakt de nauwgezette beoordeling van de bestaande criteria (ernst van de ziekte, toegankelijkheid van de behandeling, enz.) door de Dienst Vreemdelingenzaken de regularisatie van slechts een zeer beperkt aantal patiënten mogelijk. In het geval van regularisatie om humanitaire redenen, geeft het ontbreken van gedefinieerde criteria de Dienst Vreemdelingenzaken een grote discretionaire bevoegdheid. In 2009 werden enkele criteria op tijdelijke basis vastgesteld, wat leidde tot een golf van regularisatie. Sindsdien is de kwestie niet meer op de agenda geplaatst en is het aantal regularisaties om humanitaire (9bis) en medische (9ter) redenen nooit zo laag geweest sinds 2016 voor de eerste en 2009 voor de laatste.^[6]

Welke beleidsaanpassingen zijn nodig?

Caritas roept op tot verschillende beleidsveranderingen om de kwetsbare situatie waarin veel mannen en vrouwen zich bevinden, aan te pakken.

• Meer legale toegangswegen

Meer legale en veilige toegangswegen zouden voorkomen dat een zeker aantal mensen zich in een situatie van administratieve irregulariteit bevindt. Wij pleiten met name voor ambitieuze wetgeving die de migratie van meer of minder geschoolde werknemers, vooral in sectoren met een schaars aanbod, zou vergemakkelijken net als meer flexibiliteit bij de verwerking van aanvragen voor gezinshereniging.

• Toegang tot basisdiensten

Verbeterde toegang tot sociale voordelen en basisvoorzieningen voor mensen zonder papieren zou helpen voorkomen dat de kwetsbaarheid en armoede waarmee ze geconfronteerd worden, verergert.

• Een terugkeerbeleid op vrijwillige basis

Sommige mensen kunnen hun kwetsbare situatie verlaten door op vrijwillige basis terug te keren naar het land van herkomst. De beslissing moet wél altijd persoonlijk en vrijwillig zijn.