Waarom nodigt Wit-Rusland vluchtelingen uit om ze daarna weg te sturen?
De Wit-Russische president Loekasjenko pikt het niet dat Europa sancties oplegt na de mensenrechtenschendingen en de frauduleus verlopen presidentsverkiezingen in Wit-Rusland van 2020.
De sancties zijn opgelegd aan Loekasjenko zelf, een hele lijst hooggeplaatste ambtenaren, Wit-Russische zakenlui en ondernemingen die banden hebben met het regime en het steunen. Europa acht hen verantwoordelijk voor de aanhoudende gewelddadige repressie en intimidatie van onder meer vreedzame betogers, oppositieleden en journalisten. De sancties zijn niet min. Zo mogen de personen op de lijst niet meer naar of door het EU‑grondgebied reizen, worden hun financiële tegoeden bevroren en mogen ze geen financiering meer ontvangen van EU-bedrijven en -burgers.[1]
Loekasjenko’s wraakplan bestaat erin de EU te ondermijnen door de lidstaten tegen elkaar op te zetten. En daar gebruikt hij migranten voor. Hij gebruikt ze als pasmunt in zijn politieke spel met de EU en speelt in op de verdeeldheid die heerst binnen de EU over de aanpak van migratie.
Hoe doet hij dat? Sinds de zomer van 2021 nodigt Wit-Rusland migranten van verschillende nationaliteiten (voornamelijk uit het Midden-Oosten, maar ook uit andere regio’s) uit. Het land communiceert er actief over, versoepelt de toeristenvisa en vergemakkelijkt de toegang tot het grondgebied. De migranten die arriveren, willen meestal niet in Wit-Rusland blijven. Ze hopen van daar de grens met Polen over te steken en zo Europa binnen te geraken. Het gaat om duizenden mensen. (2)
© Kancelaria Premiera – Aan de Wit-Russisch-Poolse grens zijn hekken met prikkeldraad opgetrokken en staat de politie klaar met waterkanonnen en traangas.
Hoe is de toestand nu?
De migranten willen haast allemaal richting Poolse grens, en de Wit-Russische overheid helpt hen daarbij. Al dan niet actief. Soms brengt de Wit-Russische politie hen zelf van de hoofdstad Minsk naar de grens. Andere migranten zoeken zelf hun weg naar de grensregio, en worden daarbij niet bepaald tegengehouden door de politie.
Sommigen slagen erin de grens over te steken, en hebben vervolgens vaak dringende medische hulp nodig. Als ze geluk hebben, krijgen ze die van lokale vrijwilligers en medisch personeel. Het is winter, de omstandigheden zijn bijzonder bar.
Anderen geraken de grens niet over omdat de Poolse politie er alles aan doet om hen tegen te houden. En wie op Pools grondgebied geraakt, wordt weer de grens over geduwd. Er is sprake van een massale politiemobilisatie met waterkanonnen en traangas. Aan de grens zijn hekken met prikkeldraad opgetrokken. De noodtoestand is afgekondigd in een gebied van 183 steden en dorpen binnen een straal van 3 kilometer van de grens – een zone verboden voor media, ngo’s of vrijwilligers.
Waarom laat Polen de migranten niet binnen?
De Poolse overheid bestempelt de situatie als “een ernstige bedreiging voor nationale veiligheid” en vindt deze mobilisatie dan ook verantwoord.
“Migranten voorstellen als een bedreiging is de voorbije jaren steeds vaker een argument om de Europese buitengrenzen te bewapenen”, stelt Tom Devriendt, beleidsmedewerker bij Caritas International vast.
En wat met de migranten daar?
De migranten kunnen niet terug naar Wit-Rusland. Als ze worden teruggedrongen door de Poolse politie botsen ze aan de andere kant van de grens opnieuw op de Wit-Russische politie.
De Wit-Russische autoriteiten hebben aan hun kant van de grens een strook afgebakend van 10 kilometer breed: dat is de zogenaamde ‘beveiligde zone’. Ze is alleen toegankelijk voor de Wit-Russische bewoners daar. De zone binnen een straal van 3 kilometer het dichtst bij de grens hebben ze volledig afgesloten. Alleen militairen en veiligheidsfunctionarissen hebben er toegang.
Eens teruggedrongen op Wit-Russisch grondgebied, houdt de grenswacht de migranten vast, mishandelt hen, brengt hen naar verzamelpunten, houdt hen tegen om ergens anders heen te gaan en dwingt hen opnieuw de grens met Polen over te steken. Het is een mensonterende situatie.
Omdat deze mensen in geen van beide landen voor- of achteruit kunnen reizen, kamperen ze dagen- tot wekenlang in tenten en overleven ze in open veld, zonder noemenswaardig onderdak of toegang tot humanitaire basisvoorzieningen zoals voedsel, water en gezondheidszorg.
De gevolgen zijn dramatisch. Er vielen al 13 doden. Ze bezweken aan onderkoeling, ziekten en verwondingen. Hoewel de grootste kampen vorig week ontruimd werden en de migranten elders zijn ondergebracht, is hun toekomst onduidelijk.
Wat vindt Caritas International België van deze praktijken?
“Wit-Rusland is geen veilig land voor migranten en kandidaat-verzoekers om internationale bescherming”, weet Tom Devriendt. “Door mensen terug te drijven naar onmenselijke en vernederende omstandigheden in Wit-Rusland, waar zij geen toegang hebben tot asielprocedures en met geweld geconfronteerd worden, en door gezinnen van elkaar te scheiden, schendt Polen meerdere verplichtingen op grond van het EU-recht, de mensenrechten en het vluchtelingenrecht.” De belangrijkste geschonden verplichting is hierbij het verbod op ‘push-backs’: iemand naar een land sturen waar hij of zij een reëel risico loopt op foltering of andere verboden vormen van mishandeling.
“Dat EU-lidstaten verhinderen dat levensreddende hulp kan worden verleend aan – vaak bijzonder kwetsbare mensen – is betreurenswaardig en roekeloos”, meent Devriendt. “Bovendien dreigt dit negatieve gevolgen te hebben voor de humanitaire toegang in andere contexten buiten de EU en ondermijnt het de rol van de EU als geloofwaardige humanitaire actor.”
Caritas International België herinnert eraan dat de rechten van alle mensen, ongeacht hun herkomst of reismotieven, moeten worden gerespecteerd. Geopolitieke spanningen mogen nooit een voorwendsel zijn om mensen te laten sterven omdat ze proberen een grens over te steken, noch om zich te onttrekken aan verantwoordelijkheden om het recht op internationale bescherming te vrijwaren.
Caritas International België is bovendien uiterst bezorgd over recente wetswijzigingen in Polen, Litouwen en Letland die de toegang tot internationale bescherming in de EU bemoeilijken en push-backs legitimeren. Want deze wetten ondermijnen het Vluchtelingenverdrag en de EU-wetgeving over internationale bescherming. “De Belgische overheid moet daarom bij de Europese Commissie erop aandringen om deze wetswijzigingen zorgvuldig te analyseren en waar nodig juridische stappen te ondernemen zodat de EU-asielwetten worden nageleefd, met inbegrip van toegang tot internationale bescherming en gepaste, humane opvangvoorzieningen”, vindt Tom Devriendt.
Wat doet Caritas concreet om te helpen?
Caritas Polen installeerde de voorbije weken opvangplaatsen in de vorm van tenten. Deze ‘tenten van hoop’ staan open voor iedereen: voor alle mensen in moeilijkheden, migranten, kandidaat-vluchtelingen en erkende vluchtelingen. Caritas Polen stelt vast dat het aantal mensen dat ze doorgaans helpt, de voorbije weken verdrievoudigd is. Pater Marcin Iżycki, directeur van Caritas Polen: “Ieder mens, ongeacht waar hij vandaan komt, is als een zus of een broer voor ons. Dit spoort ons aan alles in het werk te stellen om te helpen. Het gaat om het redden van levens.”(3)
Caritas International België dringt er bij de Belgische overheid op aan alles in het werk te stellen om haar Poolse collega’s te overtuigen de EU-wetgeving te handhaven en het recht op internationale bescherming aan de buitengrens na te leven. Op korte termijn is het van essentieel belang dat de betrokken lidstaten dringende humanitaire toegang verlenen tot de getroffen personen, zodat humanitaire organisaties hen kunnen bereiken en hulp bieden.
Wat stelt Caritas International voor om deze situatie op te lossen?
Mocht deze patstelling blijven duren, stellen we voor om onmiddellijk mensen uit het grensgebied te evacueren naar andere EU-lidstaten, door onder andere in te gaan op de aangeboden hulp vanuit het Europese middenveld, steden en religieuze verenigingen om mensen op te vangen. Hiermee kunnen we mensenlevens redden.
De EU kan een tijdelijk mechanisme voor relocatie overwegen, zodat mensen die op Pools grondgebied aankomen elders in de EU kunnen worden ondergebracht en hun beschermingsnoden op een rechtvaardige manier kunnen worden beoordeeld. Hiervoor kijken naar een toekomstig Europees asiel- en migratiepact is geen optie, want dat zal nog lang op zich zal laten wachten. Het ontbreken van een akkoord rond solidariteitsmechanismen (het grootste struikelblok in de onderhandelingen rond dit pact), mag België niet verhinderen zelf initiatieven te nemen.
Het evacueren van mensen naar derde landen buiten de EU om daar hun beschermingsaanvraag af te handelen, zoals hier en daar opgeworpen, is onwettig volgens internationaal en EU-recht.
Respect voor de mensenrechten en het internationaal recht
“Het bouwen van dure hekken strookt niet met de waarden van de EU, en de EU-instellingen mogen dat dus ook niet als antwoord goedkeuren. Elk grensbeheer moet gebeuren met respect voor de mensenrechten en het internationaal recht. Het optrekken van meer muren en het gedogen van geweld tegen migranten kan onmogelijk het toekomstbeeld zijn dat de Europese Unie heeft van zichzelf”, zegt Tom Devriendt.
“België en andere EU-lidstaten moeten op de crisis aan de grens reageren, en dit in overeenstemming met de internationale en EU-rechtsvoorschriften. Het huidige politieke en juridische kader biedt, indien correct toegepast, alle elementen om deze situatie op een kalme, goed georganiseerde en rechtvaardige manier aan te pakken.” (4)
